1. Ekologiczne i gospodarcze znaczenie lasów 

Lasy tworzą najwyżej zorganizowane ekosystemy, w których procesy wykorzystania energii słonecznej i akumulacji produktów fotosyntezy oraz neutralizacji skażeń osiągają bardzo wysoki poziom. Dzięki procesom fotosyntezy lasy odnawiają zapasy tlenu w atmosferze, wiążąc zaś dwutlenek węgla z powietrza łagodzą "efekt cieplarniany". Lasy w znaczący sposób zatrzymują pyłowe i gazowe zanieczyszczenia powietrza, ulegając przy tym znacznym uszkodzeniom. W lasach zachodzą procesy istotne dla prawidłowego obiegu materii i energii, warunkujące ciągłość funkcjonowania całych zespołów krajobrazowych. Umożliwiając bytowanie wielu gatunków roślin i zwierząt, lasy chronią różnorodność przyrody i jej zasoby genowe. Jednocześnie drewno - odnawialny produkt lasu pozostaje nadal niezastąpionym surowcem, warunkującym postęp cywilizacyjny. Produkty z drewna tworzą najbliższe człowiekowi, ekologiczne otoczenie, a jako surowiec do produkcji papieru - podstawę rozwoju kultury. Lasy spełniają w sposób naturalny lub w wyniku działań gospodarki leśnej różnorodne funkcje, które kwalifikuje się następująco: 

- Funkcje ekologiczne (ochronne), zapewniające: kształtowanie klimatu globalnego i lokalnego, stabilizację składu atmosfery i jej oczyszczanie, regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, warunki do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów, a także różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji rolniczej; 

- Funkcje produkcyjne (gospodarcze), polegające na zdolności do produkcji biomasy i ciągłego powtarzania tego procesu, co zapewnia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług, oraz przyczyniające się do tworzenia stanowisk pracy i zasilania podatkiem budżetu państwa i budżetów samorządów lokalnych; 

- Funkcje społeczne, które kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, tworzą różnorodne formy użytkowania lasu przez społeczność lokalną, wzbogacają rynek pracy, wzmacniają obronność kraju, rozwój kultury, oświaty i nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa. 

Funkcje lasu są ograniczone: wzrost jednych może się odbywać kosztem pozostałych, co rodzi konflikty między nimi. Równocześnie wiele rodzajów funkcji lasu uzupełnia się wzajemnie lub z siebie wynika oraz zmienia się w czasie i w przestrzeni. 

Podstawową zasadą gospodarki leśnej było i jest dążenie do zachowania trwałości lasów oraz powiększania zasobów leśnych i ciągłości ich użytkowania. Towarzyszy temu świadomość wielofunkcyjnego modelu lasu, według którego ekosystemy leśne biologicznie zdrowe, o składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem i racjonalnie użytkowane zapewniają równocześnie spełnianie wszystkich funkcji lasu. 

W ostatnich latach postępuje znaczące przewartościowanie polityki leśnej Państwa w kierunku wielofunkcyjnego modelu trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Zasady zagospodarowania integrujące cele powszechnej ochrony przyrody, wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego użytkowania zasobów leśnych, stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej i uspołecznienia zarządzania lasami jako dobrem publicznym, doskonalone są przede wszystkim na terenie leśnych kompleksów promocyjnych (LKP) (rys. 15). W roku 1995 utworzono 7 LKP o powierzchni 324 tys. ha, co stanowi 4,7% powierzchni leśnej w zarządzie PGL Lasy Państwowe. W roku 1996 utworzono kolejne 3 LKP o powierzchni 121 tys. ha. Łączna powierzchnia 10 LKP według stanu na dzień 01. 01. 1997 r. wynosi 445 tys. ha i odpowiada 6,5% powierzchni lasów w zarządzie PGL Lasy Państwowe.

2. Produkcyjne funkcje lasu 

Produkcyjne funkcje lasu wyrażają się przede wszystkim wytwarzaniem siłami przyrody i pracą człowieka surowców drzewnych i innych produktów użytecznych i przyjaznych człowiekowi oraz będących podstawą wielu działów produkcji, zawodów, tradycji i kultur. 

Potrzeby hodowlane, zasady regulacji struktury zasobów leśnych, zapotrzebowanie na drewno i wyroby z niego na cele gospodarcze oraz konieczność zapewnienia ekonomicznych warunków prowadzenia gospodarki leśnej uzasadniają wykorzystanie lasów jako odnawialnego źródła surowca drzewnego. Podstawą użytkowania lasu jest jego realizacja na poziomie określonym przyrodniczymi warunkami produkcji, wymogami hodowlanymi i ochronnymi, a przede wszystkim zasadą trwałości lasów i zwiększania ich zasobów. 

Ustalany na 10 lat w planie urządzenia lasu (lub uproszczonym planie urządzenia), rozmiar pozyskania drewna (grubizny) określa się jako etat cięć. Wielkość pozyskania w drzewostanach dojrzałych do odnowienia, określana jako etat cięć rębnych, traktowana jest jako maksymalna dla nadleśnictwa. Wielkość przewidywanych do pozyskania w drzewostanach młodszych, w ramach zabiegów pielęgnacyjnych, tzw. użytków przedrębnych ma charakter orientacyjny (przybliżony) i może ulegać zmianie w zależności od bieżących ustalanych podczas wykonywania zabiegu, potrzeb hodowlanych i sanitarnych. 

Dla celów statystycznych określa się roczne możliwości pozyskania drewna w skali całego kraju, jako sumę 1/10 etatów cięć rębnych i planowanych użytków przedrębnych ze wszystkich nadleśnictw Lasów Państwowych. Wielkość tak określona, służąca do analiz porównawczych ma charakter orientacyjny i nie powinna być utożsamiana z obowiązkową roczną normą dla całych Lasów Państwowych, przede wszystkim z uwagi na przybliżony sposób ustalania rozmiaru użytkowania przedrębnego oraz labilny stan lasu. 

Przybliżone możliwości rocznego pozyskania drewna w Lasach Państwowych - oceniane według powyższych zasad - wynosiły w 1997 r. 21,3 mln m3 grubizny, w tym w użytkowaniu rębnym – 10,0 mln m3. 

W roku 1997 pozyskano w Lasach Państwowych 19 941,9 tys. m3 grubizny, w tym w cięciach rębnych 7711,5 tys. (77,3% oszacowanego sumarycznego etatu) i w cięciach przedrębnych – 12 230,4 tys. (108,2%). W pozyskaniu drewna znaczny udział - 4128 tys. m3 miała miąższość posuszu, pozyskana w ramach sanitarnego porządkowania lasu, oraz miąższość złomów i wywrotów

 

Porównania wieloletnie wskazują, że w Lasach Państwowych w latach 1981-97 w użytkowaniu rębnym możliwości etatowe zostały wykorzystane w 82%. Natomiast wykonanie użytkowania przedrębnego, określonego w planach urządzenia lasu jako orientacyjne, wyniosło 141,6% i wahało się od 102,1 tys. m3 w 1990 r. do 213,6 tys. m3 w 1983 r. Miąższość pozyskana w ramach porządkowania stanu sanitarnego lasu w 1983 r. wynosiła 16,8 mln m3 i stanowiła 73,5% ogólnego pozyskania drewna. Znaczne przekroczenie rozmiaru użytkowania w cięciach przedrębnych w stosunku do orientacyjnych wytycznych planów urządzania lasu wynika przede wszystkim z nieuwzględniania w planowaniu cięć sanitarnych, które w latach 1981-97 stanowiły od 22,8% do 73,5 pozyskania ogółem. W pozyskaniu użytków przedrębnych przestrzega się zasady, by wysokość tego pozyskania nie przekroczyła 50% bieżącego rocznego przyrostu drzewostanów objętych zabiegami pielęgnacyjnymi (czyszczenia, trzebieże). 

Nadal utrzymuje się tendencja zmniejszania się powierzchni zrębów zupełnych: z 43 tys. ha w 1980 r. do 25 tys. w 1997 (rys.17), z których pozyskano 5097,4 tys. m3, tj. 25,6% ogółu pozyskania grubizny. 

Pozyskanie w lasach prywatnych według wielkości ujmowanych w statystykach wyraźnie odbiega od możliwości etatowych i stanu obserwowanego, co wskazuje przede wszystkim na brak pełnej informacji o stopniu użytkowania tych lasów, a tym samym o przestrzeganiu ustawowych wymogów zapewnienia trwałości lasów i ich funkcji. 

Lasy polskie zaspokajają w zasadzie krajowe zapotrzebowanie na drewno. Ma to miejsce w sytuacji, kiedy zużycie drewna w Polsce wynosi około 0,5 m3 na 1 mieszkańca i jest wyraźnie niższe niż w krajach europejskich (0,8 m3). Stan ten sygnalizuje potrzebę uwzględnienia w realizacji polityki leśnej elementów polityki surowcowej, określającej kierunki łagodzenia deficytu drewna, szczególnie do przerobu celulozowo-papierniczego, który może pojawić się w najbliższych latach.

3. Ekologiczne i społeczne funkcje lasu 

Uwzględnianie w gospodarce leśnej ekologicznych i społecznych funkcji lasu, określanych często jako pozaprodukcyjne, znalazło wyraz w wyróżnianiu od 1957 r. lasów o charakterze ochronnym, określanych do 1991 r. jako lasy grupy I. Ich łączna powierzchnia w Lasach Państwowych w 1975 r. wynosiła 1485 tys. ha (22,5% ogólnej powierzchni leśnej LP) i wzrosła według stanu na dzień 01. 01. 1997 r. (tab.7) do 3349,9 tys. ha (48,8%), co stanowi 38,2 % powierzchni wszystkich lasów w Polsce. Wśród wyróżnianych kategorii największą powierzchnię zajmują obecnie lasy w strefie oddziaływania przemysłu – 932,2 tys. ha, wodochronne – 722,0 tys. krajobrazowe – 671,2 tys. i masowego wypoczynku - 592,7 tys. (rys. 18). Od roku 1991, zgodnie z Ustawą o lasach, do lasów ochronnych zalicza się również drzewostany nasienne, ekosystemy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody i ostoje zwierzyny. Terytorialne nakładanie się zasięgów lasów ochronnych różnych kategorii oraz zmiany w wyróżnianych kategoriach powodują niejednoznaczność danych statystycznych. 

 

 

Najwięcej lasów ochronnych wyodrębniono w atrakcyjnych krajobrazowo terenach górskich oraz na obszarach ujemnego oddziaływania przemysłu. 

W lasach, w zależności od ich wiodących funkcji, stosuje się zmodyfikowane postępowanie, polegające na ograniczaniu stosowania rębni zupełnych, podwyższaniu wieku rębności, dostosowywaniu składu gatunkowego do pełnionych funkcji, zagospodarowaniu rekreacyjnym itp. Ustawa o lasach rozszerza obowiązek wyróżniania lasów ochronnych w lasach wszystkich form własności oraz zobowiązuje do dostosowania w ciągu 5 lat planów urządzenia lasu, w tym również uproszczonych planów urządzenia, do wymagań Ustawy, która modyfikuje kryteria kwalifikowania lasów ochronnych. Stwarza to potrzebę podjęcia działań stymulujących wyróżnianie, na miarę potrzeb, lasów ochronnych w lasach prywatnych. Należy przewidywać konieczność rekompensowania właścicielom lasów prywatnych utraconych dochodów z tytułu zwiększonych zadań w zagospodarowaniu oraz ograniczeń w użytkowaniu lasów ochronnych.

4. Ochrona różnorodności biologicznej lasów 

W ekosystemach leśnych najliczniej występuje w naturalnym stanie rodzima flora i fauna, co zapewnia ciągłość życia biologicznego i bogactwo krajobrazowe. Z przybliżonych ocen wynika, że za leśne, tzn. bytujące w lasach lub częściowo związane z ekosystemami leśnymi można uznać około 60% zwierząt kręgowych z ogólnej liczby około 60 gatunków, ponad 80% grzybów wielkoowocnikowych, zdecydowaną większość mchów i paproci, dużą grupę roślin kwiatowych oraz znaczną część najliczniejszej gatunkowo grupy zwierząt, jaką są owady. W lasach Polski występuje np., około 420 gatunków pająków, 100 gatunków biegaczowatych, 40 gatunków mrówek. W latach 1994-95 wszystkie nadleśnictwa Lasów Państwowych przeprowadziły nadzwyczajną inwentaryzację elementów różnorodności biologicznej. Wyniki inwentaryzacji zostały wprowadzone do bazy komputerowej IBL oraz połączone z systemem informacji przestrzennej o lasach. 

W zgromadzonym materiale informacyjnym zidentyfikowano m. in. (tab.8): 

- 548 projektowanych i proponowanych rezerwatów przyrody, o łącznej powierzchni 45 636 ha, na terenach o wysokich walorach przyrodniczych, a nie objętych dotychczas ochroną; 

- 15 962 fragmenty lasów o charakterze zbliżonym do naturalnego, rodzimego pochodzenia, bogatych florystycznie, o łącznej powierzchni 281,7 tys. ha; 

- 37 480 fragmentów lasów szczególnie ważnych ekologicznie, o łącznej powierzchni 402,5 tys. ha, w tym 32 700 fragmentów lasów na siedliskach wilgotnych, o łącznej powierzchni 303,9 tys. ha. 

Stosunkowo nową wprowadzoną formą ochrony są użytki ekologiczne, mające duże znaczenie w zachowaniu różnorodności biologicznej. Obejmują one: bagna, torfowiska, naturalne zbiorniki wodne oraz śródleśne i śródpolne "oczka wodne". Ogółem w zgromadzonym materiale zinwentaryzowano 3798 takich obiektów o łącznej powierzchni 13 952 ha. Jednocześnie 19 155 obiektów o łącznej powierzchni 60 049 ha zainwentaryzowano jako tereny niezalesione; stanowią je bagna, torfowiska, wrzosowiska, połoniny i utwory geologiczne; ekosystemy te nie są jeszcze zaliczone do użytków ekologicznych. 

Ponadto należy uwzględnić ponad 19 tys. drzewostanów stanowiących bazę nasienną, o łącznej powierzchni 246 820 ha, w tym 15 486 ha wyłączonych drzewostanów nasiennych i 231 334 ha gospodarczych drzewostanów nasiennych. Najwięcej wyłączonych drzewostanów nasiennych zarejestrowanych jest na terenie RDLP w Szczecinku - 184 obiekty, Katowicach - 165 i Radomiu - 162; natomiast gospodarczych drzewostanów nasiennych najwięcej odnotowano w RDLP w Białymstoku - 4238 obiektów o łącznej powierzchni 28 778 ha. Przedmiotem szczególnej troski są wydzielone na powierzchni 1500 ha drzewostany zachowawcze umożliwiające propagowanie rodzimych ekotypów gatunków lasotwórczych. 

W toku nadzwyczajnej inwentaryzacji zebrano również dane o ochronie gatunkowej fauny. W zgromadzonym materiale wyróżniono 1741 stref ochronnych gniazdowania ptaków, wokół: 761 stanowisk bociana czarnego, 40 stanowisk rodziny rybołowów, 897 stanowisk rodziny jastrzębi i 43 stanowisk puchacza. 

Wyrazem bogactwa gatunkowego fauny leśnej są zwierzęta łowne, których liczebność w Polsce (tab. 9) należy do najwyższej w Europie i w odniesieniu do większości gatunków kopytnych sukcesywnie się zwiększa, stwarzając stałe zagrożenie dla lasu. Niepokojące jest natomiast zmniejszanie się populacji zająca, bażanta i cietrzewia, a także objętego ochroną rysia. 

5. Lasy w ochronie przyrody i krajobrazu 

Lasy i ich elementy stanowią najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu

Najwyższą formą ochrony przyrody są parki narodowe, które - w liczbie 22 - zajmują (wg GUS - stan w dniu 1.01.1997 r.) powierzchnię 305,4 tys. ha, w tym 189,0 tys. (61,8%) stanowią lasy (tab. 10). 

Według danych GUS rezerwaty przyrody, w liczbie 1204, obejmują powierzchnię 130,4 tys. ha, w tym 45,2 tys. powierzchni leśnej. 

Decyzją władz wojewódzkich powołano 109 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 2187,7 tys. ha, w tym 1160,2 tys. (53,0%) stanowi powierzchnia leśna; w strefach ochronnych znalazło się 1446,5 tys. ha, w tym 411,5 tys. ha powierzchni leśnej (28,4%). Do obszarów chronionego krajobrazu zaliczono 369 obiektów przyrodniczych o łącznej powierzchni 6665,4 ha, w tym 2860,2 tys. (42,9%) powierzchni leśnej według stanu na dzień 31.12.1996 r. – GUS. Łączna powierzchnia objęta różnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu zwiększyła się w latach 1980-97 z 3,4% do 29,4% powierzchni geograficznej kraju i wynosi 9183,2 tys. ha ( GUS – Leśnictwo 1997). 

Prawie połowę (45,8%) powierzchni wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu (bez stref ochronnych) stanowią lasy. Wielkości te nie uwzględniają lasów uznanych za ochronne ze względu na pełnione funkcje, które zajmują 3349,4 tys. ha (48,8% ogólnej powierzchni Lasów Państwowych i 38,2% ogólnej powierzchni lasów w Polsce). 

Gospodarka leśna w lasach zaliczonych do obszarów objętych ochroną przyrody i krajobrazu podlega ograniczeniom wynikającym ze statusu tych obszarów. Uwzględniając jednocześnie ograniczenia wynikające z zakwalifikowania około 20% lasów do stref zagrożeń przemysłowych, można powiedzieć, że jedynie na powierzchni 30% lasów nie występują zewnętrzne dla leśnictwa uwarunkowania realizacji gospodarczych funkcji lasu. 

Należy również uwzględnić, że wszystkie formy zagospodarowania i ochrony lasów mające na celu zapewnienie ich trwałości i biologicznej odporności, służą jednocześnie zachowaniu zasobów genowych i różnorodności biologicznej, czyli nadrzędnym celom ochrony przyrody. Zgodnie z nową polityką leśną sukcesywnie wprowadza się w Lasach Państwowych zasadę sporządzania i realizacji programów ochrony przyrody w nadleśnictwach. Szczególną uwagę zwraca się na zachowanie naturalnych i ekologicznie ważnych ekosystemów leśnych, a także na ochronę przyrodniczo cennych gatunków roślin i zwierząt. Wyrazem tego jest m.in. uznawanie za lasy ochronne wybranych drzewostanów nasiennych i ostoi zwierząt.